keşful malum – dertli sözlük
nükte: bir adam uzun zaman dini bilip öğrenmeye muttali olamadığı halde; daha bir yolu, tariki, usulü bulur bulmaz birden muazzam bir kuvvetle ve şiddetle o mesleğe sarılıp taa maddi cihada girecek tarzda bir harekete girişmesini ne ile izah ediyoruz?

evet çok zaman dindar olmadığı halde veya dinini yaşayamadığı veya bilmediği halde, yıllar sonra dine dair bir usul bulup bir anda kendisinde cihad yaptıracak hatta ifrat ile haddini aştıracak iler götürecek kuvvetini ve galeyanını şuradan alır:

aslında o kuvvet, nefessiz kalan bir adamın, tekrar nefes almaya başladığında derin ve güçlü güçlü nefes alması gibi...
veya derisine köz düşen, can yangınıyla bağıran veye kaçan adamın kuvveti gibi..
veya bir canavarın hücümundan kaçarken yorulmak bilmeyen adamın kuvveti gibi..

evet aynen yukarıdaki misallerde can havlinden gelen kuvvet gibidir bu adamın kuvveti. çünkü onun ruhu ve kalbi, dinden uzak kaldığı sürede öyle bir yara almış, öyle canı yanmıştır, öyle nefessiz kalmıştır ki, ona hitab eden bir usul veya yol bulduğu veya bulduğunu sandığı zaman dört elle sarılır, yapışır, hatta mutaassıbane, bağnazca ittiba eder, memleket değiştirir, hicret namıyla hatta cihad namıyla masum kafaları gövdesinden ayırır..

işte bu ifrada düşmekten muhafaza için evladımıza çekirdekten ruhun ve kalbinin suyunu vermeliyiz, taa nefessiz kaldığı zaman ilk pencereye hücum etmesin, can havliyle kaçtığı zaman çıkmaz sokağa girmesin, denize kavuştuğu zaman yılana sarılmasın veya boğulmasın..

düşmüş adama rast geldiğimizde ise, ona sükunetle yaklaşıp, evvela gayretini ve arzularını ve şiddetli dine çalışmasını takdir etmeli: ''maşaallah kardeşim gayeniz dine hizmet etmek dini yüceltmek her halinizden belli, allah ifrat ve tefritten bizi muhafaza etsin çok iyi olur o zaman inşaallah'' gibi takdir cümleleri arasına istikamete dair nasihatları serpiştirerek yardımcı olmak lazım.. yoksa ''sen ifrattasın tefrittesin abartıyorsun zındık olursun kafir olursun katil olursun'' gibi yanaşırsan allah muhafaza ya onu büsbütün çizgiden çıkartırsın ya kendi kelleni de kestirirsin..

nükte nihayet buldu.